Եկեղեցու պատմություն
Ի տարբերություն սփյուռքահայ այլ եկեղեցիների, այս եկեղեցին ի սկզբանե որպես հայկական չի կառուցվել։ Մինչ այս տաճարը Սուրբ Հովհաննեսի լյութերական եկեղեցին էր, որը 1813 թվականին ստացել է ողորմության պաշտոնական անվանումը։ Առաջին քարե եկեղեցին այս վայրում կառուցվել է 13-րդ դարի առաջին կեսին։ 1237 թվականին այն հիշատակվել է որպես Սուրբ Հովհաննեսի (Սուրբ Հովհաննես) ապաստան նրանց համար, ովքեր դարձել են խաչակիրների կողմից այստեղ բերված բորոտության զոհը։ Նախնական տվյալներով ապաստանը հիմնադրվել է Տալլինի եպիսկոպոսի կողմից և ենթակա է եղել Տալլինի քաղաքապետարանին:
1363 թվականի գրավոր աղբյուրները նշում են տասներկուերորդ եպիսկոպոսի ներումը նրանց համար, ովքեր նվիրատվություն են անում մանկատանը և գալիս են աղոթելու նրա մատուռում։ Եկեղեցին փոքր էր, առանց կամար։ Այն ներառում էր նաև բնակելի շենք, գոմ և բաղնիք, որոնք հետագայում քանդվեցին։ 1449 թվականին տեղի է ունեցել եկեղեցու, ինչպես նաև դրան կից գտնվող գերեզմանատան վերաօծումը, որն իրականացրել է Տալլինի եպիսկոպոս Հայնրիխը[3]։ 15-րդ դարի սկզբին, 14-րդ դարում կատարված լայնածավալ աշխատանքներից հետո, եկեղեցու վիճակը համեմատաբար լավացել է։ 1570 թվականին եկեղեցին ավերվել է , վերականգնողական աշխատանքները սկսվել են 1648 թվականին, երբ աշտարակը կանգնեցվել է։ Հյուսիսային պատերազմի ժամանակ եկեղեցին առանձնապես չի տուժել։ Հիմնական շինարարական աշխատանքներն իրականացվել են 1724 թվականին՝ շենքն ընդարձակվել է և կառուցվել նոր աշտարակ։ Եկեղեցու ներքին հարդարանքը ընդլայնվել է, աշտարակի վրա կախվել է երկրորդ, հմտորեն զարդարված զանգը, որը պահպանվել է մինչ օրս։
Խորհրդային իշխանության հինգ տասնամյակների ընթացքում եկեղեցին օգտագործվել է որպես պահեստ։ 1999 թվականին շենքը ներառվել է Էստոնիայի մշակութային հուշարձանների պետական ռեգիստրում։ Անցած տասնամյակների ընթացքում դարավոր եկեղեցու շրջակայքը դարձել է քաղաքի բարձրահարկ թաղամասը, և եկեղեցու շենքը կտրուկ հակադրվել է շրջակայքին:
Արտաքին տեսք
Մեկ հարկանի շինությունը կրաքարից է և սվաղված։ Ունի trapezoidal հիմնական հատակագիծ։ Նրա երկար կողմը նայում է Տարտու մայրուղու սկզբին: Բարոկկո ոճի լապտերի աշտարակը և եկեղեցու լանջերը փայտյա են և ծածկված հորիզոնական երեսպատմամբ։ Ճակատային ճակատն ունի պորտալ՝ կլոր կամարով։ Շենքի երկհարկանի տանիքը ծածկված է կերամիկական սալիկներով։ Շենքի ներքին չափերը՝ երկարությունը՝ 14,8 մ, լայնությունը դեպի հյուսիս-արևմուտք՝ 4,15 մ, դեպի հարավ-արևելք՝ 5,6 մ, 17.04.2020թ.-ին եկեղեցու շենքի վիճակը գնահատվել է որպես անբարեկարգ։
Ներքին հարդարանք
Եկեղեցում կան Հայ առաքելական եկեղեցու այնպիսի սրբերի պատկերների պատճեններ, ինչպիսիք են Սուրբ Մարիամ Աստվածածինը, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը, Սուրբ Սարգիսը և Հիսուս Քրիստոսը , Հակոբ Մծբնա հայրապետը։ Հայկական բնօրինակներից պատճենահանել է հայտնի նկարիչ Սերգեյ Մինինը։
Էստոնիայի հայ եկեղեցական համայնքի պատմություն
Հայերն առաջին անգամ սկսել են բնակություն հաստատել ներկայիս Էստոնիայի տարածքում 19-րդ դարի կեսերին: Այսօր նրանց թիվը կազմում է մոտ 1500 մարդ, որոնց ճնշող մեծամասնությունը ապրում է մայրաքաղաք Տալլինում, որտեղ բացվել է Հայ Առաքելական Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին։ Տաճարը գրանցվել է որպես Հայ առաքելական եկեղեցի 1993 թվականի նոյեմբերի 11-ին և այն ժամանակվանից օգտագործվել է էստոնական Սուրբ Գրիգոր համայնքի կողմից։ Տեղի հայ համայնքն այս շենքը ստացել է Էստոնիայի Լյութերական եկեղեցու հետ Կունո Պաջուլայի գլխավորած պայմանագրով, ըստ որի եկեղեցու արտաքին տեսքը մնացել է անփոփոխ, բայց ներսում այն ոչնչով չի տարբերվում սովորական հայկական եկեղեցուց՝ բոլոր անհրաժեշտ պարագաներով։ Սուրեն Սահակյանն ու Վանուշ Կարապետյանը մեծ աշխատանք են կատարել եկեղեցին հայ համայնքին փոխանցելու գործում։ Հայ եկեղեցական համայնքի գրանցումից հետո ընտրվել է եկեղեցական խորհուրդ, որը համակարգում էր ծխականների գործողությունները եկեղեցու բարեկարգման ուղղությամբ։ 2000-2001 թվականներին եկեղեցին վերականգնվել է։ Այս գործում մեծ ներդրում է ունեցել եկեղեցու ատենապետ Կարեն Տեր-Հովհաննիսյանը։ Վերականգնված տաճարը և խաչքարը օծվել են ձերամբ Եզրաս եպիսկոպոս (այժմ արքեպիսկոպոս) Ներսիսյանի և Առաքել եպիսկոպոս (այժմ արքեպիսկոպոս) Քարամյանի։
